Kolejna, odsłona projektu ustawy o sygnalistach

W dniu 25 maja 2023 roku na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji ukazała się kolejna już wersja projektu ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa (ustawa o sygnalistach). Została ona przekazana do Komitetu Stałego Rady Ministrów i jest obecnie przedmiotem obrad. Ma ona na celu wdrożenie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 roku, dotyczącej ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Warto podkreślić, że termin na implementację tej dyrektywy upłynął już 17 grudnia 2021 roku.

Na przyśpieszenie prac znaczący wpływ mógł mieć fakt, że 10 marca br. Komisja Europejska wniosła skargę do Trybunału Sprawiedliwości przeciwko Polsce, do Trybunału Sprawiedliwości, w związku z brakiem transpozycji dyrektywy w sprawie ochrony sygnalistów do prawa krajowego. Komisja wniosła o nakazanie Rzeczypospolitej Polskiej zapłaty na rzecz Komisji kwoty ryczałtu w minimalnej wysokości 3 836 000 euro i okresowej kary pieniężnej w wysokości 53 430 euro na dzień.

Projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa ma na celu stworzenie skutecznych mechanizmów ochrony dla osób, które informują o naruszeniach prawa, korupcji czy innych nieprawidłowościach. Przepisy te mają na celu zapewnienie sygnalistom odpowiedniego wsparcia, bezpieczeństwa i uniknięcia represji za ich uczciwe działania.

Nowy projekt ustawy o sygnalistach wprowadza pewne zmiany względem jego poprzednich wersji. Oto najważniejsze obszary regulacji, które warto omówić.

Brak wydłużonego okresu przejściowego dla średnich przedsiębiorstw

Projekt ustawy o sygnalistach nie przewiduje wydłużonego okresu przejściowego dla średnich przedsiębiorstw (między 50 a 249 pracowników) w zakresie obowiązku ustanowienia wewnętrznej procedury zgłaszania naruszeń prawa oraz podejmowania działań następczych. Oznacza to, że nowe obowiązki będą obowiązywać zarówno duże, jak i średnie firmy jednocześnie. Pozostałe postanowienia ustawy mają wejść w życie po upływie 2 miesięcy od dnia ogłoszenia.

Po stronie przedsiębiorców generuje to dodatkową trudność, mianowicie konieczność operowania na niewiążących jeszcze przepisach projektu ustawy, aby dopełnić obowiązkom wynikającym z jego brzmienia już dzień po dniu jego ogłoszenia. W praktyce będzie się to wiązało choćby z koniecznością przeprowadzenia konsultacji z pracownikami przed wprowadzeniem procedury zgłoszeń wewnętrznych, czy też prawidłowym poinformowaniem pracowników, opierając się jedynie o przepisy projektu ustawy, a na barki przedsiębiorcy ustawodawca zrzuca obowiązek, by „wstrzelić się” z terminem i mieć gotową procedurę dzień po dniu ogłoszenia ustawy.

Wydłużenie okresu retencji danych

Przedsiębiorcy zostaną zobowiązani do przetwarzania danych przez okres trzech lat liczonych od zakończenia roku kalendarzowego, w którym zakończono konkretną sprawę. Termin ten został wydłużony z dotychczasowych piętnastu miesięcy. Powyższy termin na usunięcie danych nie będzie miał jednak zastosowania w przypadku, gdy dokumenty związane ze zgłoszeniem stanowią element spraw sądowych lub sądowo-administracyjnych.

Zachęty do korzystania z procedury zgłoszeń wewnętrznych

Nowy projekt obniżył również wagę systemu zachęt dla korzystania z procedury zgłoszeń wewnętrznych. Aktualnie system zachęt znajduje się w kategorii zapisów fakultatywnych procedury zgłoszeń wewnętrznych, co stanowi zmianę względem poprzedniego projektu, gdzie element ten miał charakter obligatoryjny. W naszej ocenie obniży to rangę systemu zgłoszeń wewnętrznych. Spodziewamy się, że pracownicy będą tym chętniej korzystali z systemy zgłoszeń zewnętrznych (poza pracodawcą).

Dochodzenie odszkodowania i zadośćuczynienia

Osoby poszkodowane w wyniku celowego zgłoszenia lub ujawnienia publicznie nieprawdziwych informacji przez zgłaszającego mają teraz prawo do dochodzenia zarówno wyrównania szkód materialnych, jak i zadośćuczynienia. W odniesieniu do poprzedniego projektu zniesiono także próg minimalnej rekompensaty.

Zmiana w zakresie działań odwetowych

Działania odwetowe zagrożone wyższą karą pozbawienia wolności (do lat 3) nie muszą obejmować więcej niż dwóch rodzajów zdarzeń. Wystarczy, że są „uporczywe”, aby kwalifikować się jako działania odwetowe. Zmianę należy ocenić jako słuszną, niemniej jednak wciąż spełnienie przesłanek odpowiedzialności wydaje się dość mało prawdopodobne. Ochrona sygnalistów w postaci prewencji ogólnej okazać się może zatem iluzoryczna.

Uproszczona procedura wydawania zaświadczeń dla sygnalistów

Zmiany w projekcie ustawy o sygnalistach wprowadzają uproszczoną procedurę dotyczącą wydawania zaświadczeń potwierdzających ochronę sygnalistów w odniesieniu do zgłoszeń zewnętrznych. Zgłaszający nie będzie musiał wnioskować o zaświadczenie, ponieważ organ przyjmujący zgłoszenie zewnętrzne będzie je automatycznie wydawał. Jednakże, organ publiczny będzie wymagał oświadczenia od zgłaszającego, w którym potwierdzi on prawdziwość zgłoszenia, pod rygorem odpowiedzialności za fałszywe zeznania. Istotne jest również, że organ publiczny ma prawo odmówić wydania zaświadczenia, jeśli zgłaszający nie przedstawi wystarczających dowodów na naruszenie prawa lub zgłoszenie nie będzie służyć interesowi publicznemu. Zaświadczenie będzie wydane w ciągu 30 dni od jego otrzymania, przy czym jest to termin instrukcyjny, a przed wydaniem zaświadczenia zgłaszający nie będzie objęty szczególną ochroną. Ponadto pracodawca zgłaszającego otrzyma informację o wydaniu zaświadczenia. Na pierwszy rzut oka zmiana ta wzmacnia pozycję sygnalisty w zakresie zgłoszeń zewnętrznych. Po dokładniejszej analizie zmianę należy interpretować jednak jako próbę zniechęcenia sygnalistów do stosowania tej metody jako domyślnej. Związane jest to z faktem, że przez 30 dni (lub nawet więcej) sygnalista zewnętrzny nie jest chroniony zaświadczeniem, nawet jeśli podstawa faktyczna zgłoszenia jest uzasadniona.

Wprowadzenie precyzyjnych postanowień dotyczących organów publicznych

Nowy projekt ustawy precyzuje, że Komisja Nadzoru Finansowego jest nadal uważana za organ publiczny, mimo że nie została wymieniona w wyliczeniu organów publicznych. Ponadto wprowadza kilka szczegółowych postanowień dotyczących roli i zadań Państwowej Inspekcji Pracy (PIP) w systemie zgłoszeń zewnętrznych.